Các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) đã bước vào vụ thu hoạch lúa thu đông sớm. Tuy nhiên, tiêu thụ lúa gạo đang gặp nhiều khó khăn do xuất khẩu sụt giảm. Rất nhiều nhà nông đang mất ăn mất ngủ khi giá lúa sụt giảm từng ngày. 

Tranh thủ thu hoạch gần 2 ha lúa để bán lấy tiền đóng học phí cho con trai đang học đại học tại thành phố Cần Thơ, những ngày này chị Nguyễn Thị Nguyệt (ở huyện Tam Nông, Đồng Tháp) đang đứng ngồi không yên vì lúa chất đầy nhà mà giá lúa liên tục giảm. Thương lái trả giá thấp đến nỗi dù cần tiền nhưng chị Nguyệt vẫn không bán mà phải cố đợi giá cao hơn. “Thương lái tìm đủ mọi cách hạ giá mua. Nếu bán ở mức giá này thì sẽ lỗ công, lỗ vốn”, chị Nguyệt nói.

Nhiều nhà nông cho biết từ đầu vụ đến nay, giá lúa tại các tỉnh ĐBSCL giảm mạnh, với mức giảm từ 500- 800 đồng/kg. Cụ thể tại An Giang, lúa tươi giảm từ 4.500 đồng/kg xuống còn 4.300 đồng/kg; lúa chất lượng cao giảm từ 4.750 đồng/kg xuống còn 4.600 đồng/kg. Tại Bạc Liêu, lúa thu đông sớm giảm 100 - 700 đồng/kg so với thời gian trước đó 3 tháng, giá thu mua lúa mới của các công ty lương thực cũng giảm khoảng 200 đồng/kg. Thậm chí tại nhiều khu vực trồng lúa thường, nhà nông bán tại ruộng chỉ khoảng 4.000 đồng/ kg.

Theo thống kê của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, toàn vùng ĐBSCL đã gieo sạ hơn 700.000 ha lúa thu đông và hiện nhiều nơi vẫn đang tiếp tục xuống giống. Riêng diện tích xuống giống sớm, bà con đang thu hoạch hơn 110.000 ha và sẽ tiếp tục thu hoạch rộ trong thời gian tới.

"Giá lúa tiếp tục giảm là do lượng hàng tồn kho lớn, trong khi đó, tình hình xuất khẩu khó khăn nên đã tác động không nhỏ đến tiến độ thu mua của doanh nghiệp. Mặc dù chúng ta trúng thầu cung cấp 150.000 tấn gạo 25% tấm cho Philippines nhưng xuất khẩu sang các thị trường khác như Trung Quốc, Philippines, Malaysia… đều giảm mạnh", bà Dương Phương Thảo, Phó Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công Thương) giải thích.

Trung Quốc chiếm tới 50% lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam nhưng từ đầu năm đến nay, thị trường này có xu hướng giảm nhập khẩu từ Việt Nam.

Theo Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, nguyên nhân chính dẫn tới việc xuất khẩu gạo giảm mạnh là do phía Trung Quốc tiếp tục siết chặt quản lý xuất nhập khẩu gạo qua biên giới. Trung Quốc chiếm tới 50% lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam nhưng theo Hiệp hội Lương thực Việt Nam (VFA), từ đầu năm đến nay, thị trường này có xu hướng giảm nhập từ Việt Nam. Theo đó, xuất khẩu chính ngạch qua thị trường này giảm 13% và tiểu ngạch giảm đến 30%.

Phản ánh của các doanh nghiệp Việt Nam cho biết, Trung Quốc đã đưa ra thêm các điều kiện đối với gạo nhập từ Việt Nam. Chẳng hạn: Đối với loại gạo kích thước nhỏ, trước đây chỉ có quy định dài dưới 6 mm, nay thêm quy định chiều ngang không quá 2 mm...

Đại diện một doanh nghiệp xuất khẩu gạo ở Tiền Giang cho biết, Việt Nam thường bán loại gạo Hàm Châu hoặc Sóc Miên nhưng bề ngang loại gạo này phổ biến từ 2,3 - 3 mm. Phía Trung Quốc thích loại gạo này do tỉ lệ thu hồi bột cao, giá mua hiện khoảng 400 USD/tấn. Tuy nhiên, với quy định mới, loại gạo này sẽ không đạt tiêu chuẩn.

"Thương nhân Trung Quốc nếu muốn nhập khẩu tiếp loại gạo này phải mua quota ở phía họ với chi phí khá cao, đồng nghĩa với việc họ phải giảm giá mua gạo. Một hệ lụy khác có thể xảy ra, đó là các thương nhân Trung Quốc sẽ chuyển sang mua gạo thơm, hạt dài. Điều này khiến gạo kích thước nhỏ của Việt Nam bị tắc đầu ra", ông Huỳnh Thế Năng, Tổng giám đốc Công ty Lương thực miền Nam, cho biết.

Theo số liệu của VFA, 9 tháng đầu năm nay xuất khẩu gạo giảm hơn 16% về khối lượng và giảm gần 13% về giá trị so với cùng kỳ năm 2015. Lượng xuất khẩu gạo của Việt Nam sang các thị trường truyền thống như Philippines, Malaysia, Singapore... giảm từ 35- 67%. Các thị trường truyền thống ẩn chứa rất nhiều yếu tố bất ổn như: Indonesia, Philippines liên tục thay đổi kế hoạch nhập khẩu; Trung Quốc chỉ mua gạo với giá thấp và sẵn sàng chuyển nguồn mua nếu họ tìm thấy nguồn cung có giá rẻ hơn…

Tuy nhiên, không phải mới đây mà từ năm 2015 gạo Việt Nam đã chật vật trong tìm kiếm đơn hàng, chỉ bán được ở mức giá thấp do khó khăn trong xây dựng thương hiệu và chất lượng gạo kém cạnh tranh…

Ông Huỳnh Minh Huệ, Tổng Thư ký VFA, cho rằng đã đến lúc ngành lúa gạo Việt Nam phải nhanh chóng thay đổi tư duy về sản xuất, xuất khẩu. Theo đó thay vì chạy theo số lượng và chủ yếu sử dụng các giống canh tác ngắn ngày (3 tháng/vụ) và trồng 2- 3 vụ/năm đạt chất lượng thấp, ngành chức năng nên hướng nhà nông giảm mùa vụ, chuyển hướng canh tác các loại gạo thơm ngon và an toàn.

"Thủ tướng Chính phủ đã có quyết định phê duyệt Đề án phát triển thương hiệu gạo Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030. Nhiều doanh nghiệp nội địa đã xây dựng thương hiệu gạo cao cấp như Công ty Gentraco với thương hiệu gạo Ngọc Đồng, Tập đoàn Lộc Trời với thương hiệu gạo Hạt Ngọc Trời, Công ty Gạo Hoa Lúa với thương hiệu gạo sạch Hoa Lúa… Tuy nhiên, để chuyển biến nhanh và thay đổi được cục diện sản xuất và xuất khẩu lúa gạo vẫn rất cần sự nhập cuộc quyết liệt của ngành chức năng, cũng như các nhà làm chính sách", ông Huệ nói thêm.

Hiện mặc dù Trung Quốc vẫn đứng đầu về nhập khẩu gạo Việt Nam nhưng điều đáng lo ngại là đang có dấu hiệu giảm mạnh. Cụ thể, chỉ tính 8 tháng đầu năm, lượng gạo xuất khẩu sang thị trường này đã giảm hơn 21% về khối lượng và khoảng 12% về giá trị tương đương với khối lượng khoảng 1,2 triệu tấn. Theo các doanh nghiệp, hiện những quy định mới từ phía Trung Quốc chưa ảnh hưởng nhiều đến xuất khẩu gạo của Việt Nam bởi phân khúc gạo kích thước nhỏ xuất sang Trung Quốc chỉ chiếm khoảng 10%. Tuy nhiên, vẫn phải lưu ý chặt chẽ những động thái từ phía họ bởi sắp tới họ có thể đưa ra thêm nhiều quy định khác.

Các chuyên gia nông nghiệp cho hay thời gian tới, cơ quan quản lý Trung Quốc ngày càng muốn nâng chất lượng gạo nhập khẩu nên sẽ tiếp tục đưa ra những quy định về quy cách, kiểu dáng hạt gạo như vừa qua. Trong khi đó, doanh nghiệp Việt Nam lại khó đáp ứng do sản xuất nông nghiệp nhỏ lẻ. Do vậy, về lâu dài, việc đầu tư cho công nghệ chế biến, bảo quản sau thu hoạch là rất quan trọng. Mặt khác cũng không cần thiết phải chạy theo sản lượng mà nên đầu tư sản xuất gạo chất lượng cao.